Solteiras

O último post de Marinha fíxome lembrar dunha xa mítica planta de Hortensias que houbo fai décadas na casa dos meus. Eu non cheguei a coñecela, pero seica que o arbusto arrincou suspiros de admiración moitísimas veces por mor das fermosas flores que botaba. A planta naceu, paréceme lembrar que soa e sen ser sementada por ninguén, debaixo da fiestra da cociña. Non era un lugar de moita terra. Pero iso non dí nada especial xa que nesa casa na que ainda hoxe se cultivan fabas, berzas, pimentos, tomates, amorodos, uvas e flores que van dende a camelia ata as rosas ou margaritas, nunca tivo mais que macetas.

Por iso, a ninguén sorprendía tanto que a devandita Hortensia medrara coma se fora alimentada con anabólicos tendo apenas centímetros de terra para nutrirse.

Miña avóa –é inutil escondelo- sentíase orgullosa pola magnitude da planta. E tamén pola fermosura que todos lle recoñecían. Non a mostraba sequera. Pasaba por aí con calquera visita coma se o espécime non estivera e, cando a persoa reparaba no exemplar e falaba dos seus atributos, ela minorizaba o tema de xeito inversamente proporcional ao que medraba a sua vaidade.

Un día deses (un fatídico día tería que anotar), alguén comentou fronte á Hortensia que esas plantas eran fonte de mala sorte. Se fora só un asunto de boaventura e destino a miña avóa non tería nin se decatado da observación, pode que atribuida á envexa pola fermosura das flores e follas. Pero esa persoa falou dun tema sensible e desacougante: a filla solteira.

Daquela, a miña madriña tiña 28 anos, unha vida plena e a paciencia murcha dos lamentos dos parentes por non terse casado ainda. Non casaba porque non quería que os mozos nunca lle faltaron. Pero iso non era resposta para os pais que vían pasar os meses coa angustia de quen perde, pinga a pinga, a derradeira auga que lle queda no deserto.

“As Hortensias fan que as fillas non atopen noivo”, dixo aquela voz e á miña avóa o corazón deulle un salto. A planta non volveu ver o sol nacente. Foi arrincada, con flores, follas e raíces... non fora o demo e volvera a aparecer por aí. E a filla casou dalí a un ano.

Marinha contoume que alá esa creencia non a había. Pero seica que as Hortensias non son as únicas que levan un deses sanbenitos. Félix Molina Tellez, no seu "El mito, la leyenda y el hombre - Usos y costumbres del folklore" fai unha lista de outros exemplares malfadados: a flor da magnolia din que trae mala sorte para os donos da casa; as figueiras son árbores nas que os trasnos se escónden polo que se fai unha cruz no tronco para que eses malos espíritus saian dalí; e tampouco hai que cortar figos con moito sol porque a planta anóxase e fai que saian ampolas nas mans.

Viúvas

A foto foi tirada no meu segundo cumpreanos. Cunha Kodak Instamatic que levaba un cubiño con catro disparos para o flash. A pesar do tempo, ainda vense as cores daqueles primeiros anos 70: pantalóns rosas, camisas amarelas ou laranxas a flores, saias verdes con raias brancas ou vermellas. E risas.

Pode que polas cores ou pola alegría da ocasión, a imaxe só desentona no xesto severo das miñas avóas. As dúas sentadas unha xunto á outra, nun recuncho da mesa que non daba moito lugar ao movemento. Case recluídas entre a mesa e a parede. Atrapadas. Co aceno rigoroso de quen non quere sorrir. Nin un pouco. Nada. Seriedade.

E sen embargo, non é o rostro o que mais chama a atención senón eses dous vestidos negros de todo, coas mangas ben longas e o escote pechado. Non é porque fora un traxe raro nin porque non sos vira antes. É, sobre todo, porque eu cumpro anos en xaneiro, o mes máis caloroso e abafante de todo o ano e o daquel 1975 non foi a excepción, coma ben se ve nas roupas abertas e liviás do resto dos invitados.

Moitas fotos teño das miñas avóas e chéganme os dedos dunha man para contar nas que non van vestidas de negro. As veces que preguntei por aquela manía dos vestidos negros, miña nai e maila miña avóa Xerónima explicáronme aquilo do loito. Levar roupas escuras un tempo mostraba a pena pola morte de alguén moi querido, segundo me informaron e adoctrinaron. Por iso, a miña avóa ía de negro. Sempre. Ata a única foto que teño dela na praia, vai cun traxe de baño negro.

Entón, o caso pareceume doado e lóxico. Só moitos anos despóis decateime do asunto. Para o meu segundo cumpreanos, o morto máis recente da miña avóa Xerónima levaba case vinte anos baixo terra e o vindeiro ainda tiña tres meses de vida. E nada moi diferente pasaba coa miña avóa Xosefina.

Non sei a idade que terían elas cando vestiron o loito por primeira vez, pero co paso do tempo, das guerras, da fame, dos barcos, das cartas e da dor, eses traxes negros fixéronse unha segunda pel. Os mortos, pode que non tan nosos nin tan queridos, íanse sucedendo e con eles os loitos.

A miña avóa Xerónima pariu ao seu primeiro fillo vestida de negro. A nai dela morrera xusto un mes antes e deixáralle de herdanza un presaxio: no ventre medraba unha nena. A filla máis vella aferrouse á premonición cunha forza que non tiña para que non lle escapase de todo a nai. Pero no derradeiro día de setembro daquel ano naceu un neno e non a filla prometida por aquela muller con demencia senil e tan perdida. Miña avóa viviu aquel erro da sua nai coma unha segunda morte.

No barco viña tamén de negro. O loito, unha ducia de anos despóis, era agora polo pai. O home dela levaba catro anos na Arxentina, pero chegáronlle algo mais de doce meses para ter traballo, casa e diñeiro para reclamar á muller e os catro fillos. Sen embargo, Xerónima non saía da casa ata que o pai morrera que non estaba disposta a deixalo alá nin o home -vello e enfermo- quería vir á Bos Aires. Tampouco quería deixalo ao coidado das suas irmás, non se sabe ben por qué. Entón, tocaba esperar. Tres anos levoulle ao bisavó Emilio morrer e só cando o sol xa non chegaba ao cadeleito, os cinco fixeron os papeis.

Os tíos, veciños, curmáns, coñecidos, tíos de alguén, sobriños doutros e coñecidos de coñecidos foron engadindo novos loitos. Para os anos 70, moitos mortos ainda virían e moitos outros xa eran lembrados cun traxe negro. Pode que o loito fora por todos eles ou pode que por ningún. Pode que o vestido negro e pechado mostrara daquela a pena, xa non pola morte de alguén moi querido, senón pola morte dunha vida que tivo que morrer para que outra necera. Pode que mostrara a dor do perdido, do que quedaba alá. Pode que tamén falara dunha morte de cada un deles: eran os mesmos pero eran outros nesta terra na que eran os diferentes, os que falaban outra lingua, os que comían outras cousas. Os outros. Eses outros que sempre foron e ainda son: os que chegaron, os distintos, os que non-son-coma-nós.

Cos anos, a miña avóa Xosefina morreu. No hospital, conectada a canto tubo e cable había, vestía unha bata branca. Mágoa. De escoller ela, seguramente prefería o batón negro. Xerónima sigue forte e adusta. O negro foi perdéndose co mesmo ritmo ca sua capacidade de dar ordens ás fillas. Mercaron panos con pintitas pequenas que ela mesma cose e transforma en vestidos, saias ou camisas. Logo chegaron as raias e -co tempo- algunhas cores verdes, celestes e marrones. E eu, ainda, me pregunto por qué os meus avós non vestían de negro nin levaban loito ningún.

Vinte anos

"A Santiago chegamos en novembro, co outono, e recibiunos un amable e melancólico orballo; eramos Borges e mais eu, dous peregrinos do século XX. Viñamos dunha delongada volta por Europa, na cal fomos desde a daquela República Federal Alemá a Londres e desde Estocolmo a Paris. Debiamos tomar o noso avión de regreso a Madrid. Mais eu decidín que non podiamos volver a Buenos Aires sen visitar Galicia, sen volver á miña amada Compostela". A lembranza -publicada na revista Grial 169- leva a sinatura de María Esther Vázquez, a daquela asistente do escritor arxentino que non quedou na historia por levar o Premio Nobel, coma moitos, senón por non telo ganado nunca, como só pasa cos que realmente o merecían.

María Esther Vázquez é filla de galegos. Escritora e xornalista, hai que din que foi colaboradora de Borges. Sen embargo, foi moito máis que iso: Vázquez foi os ollos do xenial escritor, foi a man que o guiaba na rúa, foi a voz que lia os libros que eses ollos cegos xa non podían navegar. Pode que, por iso, a sua biografía deste home polémico e autor único e virtuoso é a mais auténtica e honesta que eu atopei. Tamén a máis divertida.

No artigo de Grial, conta detalles dese roteiro europeo que fixo con Borges. "Cando lle contaba o que vía, sempre agregaba algo que -decíalle eu- me recordaba Compostela; e así tiña moriña da chuvia escintilando no empedrado da praza do Obradoiro, ou da envoltura barroca da catedral que gardaba a fachada románica, ou dos capiteis labrados no comedor do pazo do bispo Xelmírez, ou das esculturas do Pórtico da Gloia (onde o profeta Daniel segue a rir da outrora opulenta raíña Ester), ou o manto de prata do Santo, gastado pola rozadela das mans de millóns de peregrinos que ao longo de dez séculos lle amosaron a súa devoción...".

Pode que non fora a súa muller (e hai quen dí que puido se-lo), pero iso non a libraba das estratexias tan femeninas que -claro- consisten en tecer fíos de influencia, quecer potas de insistencia, e sementar campos de paciencia. "E tanto cae a pinga sobre a pedra que un día, ao chegarmos a Madrid, Borges me preguntou: «¿Cánto tempo nos queda antes da data marcada na pasaxe para volvermos a Buenos Aires?» Quedaba unha semana e, daquela, timidamente suxeriu: «E se fósemos a Santiago de Compostela?»".

Xa en Compostela, Vázquez e Borges visitaron "ao intelectual máis famoso de Galicia, don Ramón Piñeiro". É divertida e emocionante a lembranza que fai a muller deles dous, famentos e que non vían a hora de xantar na casa de Piñeiro. Pero, por mor dos horarios e costumes diferentes entre Galicia e Arxentina, as horas pasaban falando de libros e de bibliotecas e a comida non chegaba. Sobre as tres e media da tarde estaban xa "mortiños de fame", como di, o que explica o que fixeron. "A muller de Ramón trouxo unha bandexa con algunhas cousas "do eido" para picar, é decir, chourizo cortado, queixo galego, talladas de xamón, viño branco. Diante de Ramón serviámonos con gran civilidade: eu alcanzáballe a Borges unha talladiña e servíame outra, pero cada vez que o dono da casa se erguía e saía do cuarto para traernos un libro que era unha rareza, eu enchíalle a Borges a man esticada e mendicante coa palma cara arriba e el, igual ca min, comía con velocidade voraz e vergoñenta".

Antes de partir, Piñeiro contoulles dos anos na cárcere. "Espantados, preguntamos por qué e Ramón con gran dozura contounos: «Pois eu editaba unha revista en galego e a Franco non lle gustou e daquela mandáronme uns anos a prisión». Quixemos saber qué fixera cando o deixaran en liberdade. «Pois nada -foi a resposta- volvín editar a miña revista en galego». Mirámolo con admiración e no caso de Borges non sen certa envexa: nada o conmovía máis que o desprezo polo perigo, que o desprezo pola propia vida".

Fai por estes días vinte anos que morreu. Lonxe dos seus, só e asustado. Moitas enquisas din -insistentes e teimosas- que é o escritor favorito dos arxentinos. Cousa bastante rara porque é dos menos leidos.

Os contos de Pepe

"Pícaros, pero non groseiros". O mesmo título que leva o libro de contos que a Xunta lle editou a Xosé Cobas Suárez fai anos ben pode usarse con él mesmo. Este home ao que o nome tamén perdéuselle nun mar de Pepes, chegou con 17 anos e alá polo 1971 á Arxentina -dí él- no derradeiro barco de emigrantes que deixou ronsel no Atlántico. Ninguén sabe se é verdade ou non pero non importa. O que interesa, cando Pepe conta, é facer silencio e deixarse levar pola risa.

Dí que marchou da aldea de Piñor, "parroquia de San Lourenzo de Agrón, do concello de Ames (A Coruña)" -segun detalla no limiar do libro o catedrático de Xeografía e Historía Xosé María Lema Suarez- para fuxir dun casamento de comenencia ao que o querían forzar. E o malo pode que non fora a noiva senón, máis que nada, o sogro que viña na rebaixa tamén coma xefe.

Pepe Cobas é o corazón dun dos programas galegos que se poden ouvir nas radios de Bos Aires. Todos os sábados á tarde, o público de Un canto a Galicia gasta os dedos chamando á radio para deixar unha resposta á adiviña que propuxo este próspero industrial do ramo da panadería que non necesita pasar aí o tempo: os que o necesitan son os galegos que sintonizan as suas orellas e a sua memoria dende as catro da tarde para rir canto poden cos contos "pícaros, pero non groseiros", que xa se dixo, e cos labirintos dun cálculo imposible ou de contas que non saen.

Lema Suárez ainda garda un recordo nítido do momento no que Pepe Cobas e os seus contos xurdiron na sua vida: "Durante os respectivos meses de setembro dos anos 1996, 1997 e 1998 estiven na Arxentina impartindo cursos que formaban parte das actividades da Cátedra de Estudios Galegos Alfonso R. Castelao, radicada na Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Bos Aires. Prácticamente ningún dos asistentes ás miñas clases de lingua e cultura galegas era galegofalante. Habíaos de tódalas xeracións, pero case ningún nacera xa en Galicia".

Excepción entre eles era Pepe. E non só polo uso do galego. Sigue Lema Suárez: "Este profesor gardou algunhas mostras dalgúns dos seus alumnos e alumnas. De Cobas tamén, obviamente, e este exercicio que transcribo a continuación, realizado na clase, pode servirnos de exemplo desde enxeño creativo. Tratábase dun exercicio de narración no que había que introducir certas palabras e frases feitas; o texto había que realizalo na propia clase, sen tempo a pensar moito".

E Pepe Cobas entregou un papel con esta história: "Cando era rapaz novo era preguiceiro e tiña duas malas amigas: a noite e a lúa, e paseaba con elas debaixo das estrelas. Decía miña nai e mais a avóa que eu era un fervellasverzas, o único que sabía facer eran trasnadas, pero eso pasou ai moito tempo. ¡Onde vai! ¡Vaiche boa! Despois marchei para Arxentina pra non casarme cunha rapaza que estaba da miña casa a carreiriña dun can, porque si me casaba con ela ia ter que traballar de balde pra meu sogro e así como non me gustaba o choio... Acórdome que era polo Nadal, xustamente o día 22 de decembro que co frío da xiada tiña cristales o regato que tiñamos que andar a paso de boi, ir con xeito, había que ir con pes de lán porque a estrada estaba moi esvaradiza do orballo, e non davamos chegado a Vigo pra coller o barco prá Bos Aires, tuben que gacer fila pra que me deran o número do camarote. Ás veces, na fila apretaba tanto e tanto que era estar coma tres nun zapato e cando á noite puiden deitarme sentinme estar coma un rei nunha cesta". E engade o profesor: "Respectámo-lo orixinal e, polo tanto, tamén a súa ortografía (que nunca foi -nin é- o forte de Pepe). Pouco máis se lle pode pedir a un exercicio que había que realizar en escasos minutos a toda marcha".

Ainda que os contos de Pepe hainos que ouvir para que fagan todo o sentido que a fala lle construen, gústanme estes que vos deixo co desexo de provocarvos hoxe unha pequena e saudable gargallada.


Na cama con outro. Xa que estamos de xogadores de cartas, o outro día estaban catro na taberna botando unha animada partida de a brisca, e de repente entra disparado pola porta un home que se dirixe a un dos xogadores, dicindo: "¡Xan, deixa a partida, tira coas cartas e corre axiña á túa casa, pois a túa muller estache na cama con outro!". Érguese o Xan moi alterado e nervoso ciscando as cartas sobre a mesa e marcha correndo cara á súa casa. Ao cabo dunha media hora, volve a entrar Xan pola porta da taberna e diríxese á mesa da partida, disposto a continuar con ela. Ante a estrañeza dos compañeiros, o Xan exclama mentres toma asento no lugar que deixara: "¡Boh! ¡Con outro, con outro! ¡Pero se é o mesmo de sempre!".


A muller que lle berraba ao árbitro. Ben sabedes que agora o Deportivo da Coruña é un equipo poderoso, campión de liga española 1999-2000, pero hai anos o club era modesto e desde o graderío aínda podías falar cos xogadores... e cos árbitros. Eu ainda me acordo da primeira vez que fun á Coruña, ver xoga-lo Deportivo no seu vello Estadio de Riazor. Senteime na bancada e eu estaba caladiño sen dicir nada. Pero unha muller que estaba ao meu lado estaba inqueda e nervosa, moi alporizada, e berráballe e berráballe ao árbitro: "¡Pasmón!, ¡Aparvado!, ¡Fillo da túa nai! ¿Non ves que a parou coa man, burro? ¿Qué tes nos ollos, ho? ¡Ai, cando te teña a man! ¡Vaste acordar do día en que naciches! ¡Vouche bourar no lombo! ¡Cando te teña diante vaste acordar da allada, desgraciado!". Parecíame que a muller se estaba pasando nas súas palabras, mostreime disposto a lle valer ao árbitro e díxenlle: "¡Señora, por favor, mida as súas palabras, que non é para tanto!". Miroume cunha cara de can que fendía nubes, e díxome: "¡Pero a vostedes qué carallo lle importa o que eu lle berro ao meu marido! ¡Métase na súa vida!".