Vinte anos

"A Santiago chegamos en novembro, co outono, e recibiunos un amable e melancólico orballo; eramos Borges e mais eu, dous peregrinos do século XX. Viñamos dunha delongada volta por Europa, na cal fomos desde a daquela República Federal Alemá a Londres e desde Estocolmo a Paris. Debiamos tomar o noso avión de regreso a Madrid. Mais eu decidín que non podiamos volver a Buenos Aires sen visitar Galicia, sen volver á miña amada Compostela". A lembranza -publicada na revista Grial 169- leva a sinatura de María Esther Vázquez, a daquela asistente do escritor arxentino que non quedou na historia por levar o Premio Nobel, coma moitos, senón por non telo ganado nunca, como só pasa cos que realmente o merecían.

María Esther Vázquez é filla de galegos. Escritora e xornalista, hai que din que foi colaboradora de Borges. Sen embargo, foi moito máis que iso: Vázquez foi os ollos do xenial escritor, foi a man que o guiaba na rúa, foi a voz que lia os libros que eses ollos cegos xa non podían navegar. Pode que, por iso, a sua biografía deste home polémico e autor único e virtuoso é a mais auténtica e honesta que eu atopei. Tamén a máis divertida.

No artigo de Grial, conta detalles dese roteiro europeo que fixo con Borges. "Cando lle contaba o que vía, sempre agregaba algo que -decíalle eu- me recordaba Compostela; e así tiña moriña da chuvia escintilando no empedrado da praza do Obradoiro, ou da envoltura barroca da catedral que gardaba a fachada románica, ou dos capiteis labrados no comedor do pazo do bispo Xelmírez, ou das esculturas do Pórtico da Gloia (onde o profeta Daniel segue a rir da outrora opulenta raíña Ester), ou o manto de prata do Santo, gastado pola rozadela das mans de millóns de peregrinos que ao longo de dez séculos lle amosaron a súa devoción...".

Pode que non fora a súa muller (e hai quen dí que puido se-lo), pero iso non a libraba das estratexias tan femeninas que -claro- consisten en tecer fíos de influencia, quecer potas de insistencia, e sementar campos de paciencia. "E tanto cae a pinga sobre a pedra que un día, ao chegarmos a Madrid, Borges me preguntou: «¿Cánto tempo nos queda antes da data marcada na pasaxe para volvermos a Buenos Aires?» Quedaba unha semana e, daquela, timidamente suxeriu: «E se fósemos a Santiago de Compostela?»".

Xa en Compostela, Vázquez e Borges visitaron "ao intelectual máis famoso de Galicia, don Ramón Piñeiro". É divertida e emocionante a lembranza que fai a muller deles dous, famentos e que non vían a hora de xantar na casa de Piñeiro. Pero, por mor dos horarios e costumes diferentes entre Galicia e Arxentina, as horas pasaban falando de libros e de bibliotecas e a comida non chegaba. Sobre as tres e media da tarde estaban xa "mortiños de fame", como di, o que explica o que fixeron. "A muller de Ramón trouxo unha bandexa con algunhas cousas "do eido" para picar, é decir, chourizo cortado, queixo galego, talladas de xamón, viño branco. Diante de Ramón serviámonos con gran civilidade: eu alcanzáballe a Borges unha talladiña e servíame outra, pero cada vez que o dono da casa se erguía e saía do cuarto para traernos un libro que era unha rareza, eu enchíalle a Borges a man esticada e mendicante coa palma cara arriba e el, igual ca min, comía con velocidade voraz e vergoñenta".

Antes de partir, Piñeiro contoulles dos anos na cárcere. "Espantados, preguntamos por qué e Ramón con gran dozura contounos: «Pois eu editaba unha revista en galego e a Franco non lle gustou e daquela mandáronme uns anos a prisión». Quixemos saber qué fixera cando o deixaran en liberdade. «Pois nada -foi a resposta- volvín editar a miña revista en galego». Mirámolo con admiración e no caso de Borges non sen certa envexa: nada o conmovía máis que o desprezo polo perigo, que o desprezo pola propia vida".

Fai por estes días vinte anos que morreu. Lonxe dos seus, só e asustado. Moitas enquisas din -insistentes e teimosas- que é o escritor favorito dos arxentinos. Cousa bastante rara porque é dos menos leidos.